Sessiz katil olarak tanımlanmasının iyi bir nedeni var. Dışarıdan hiçbir belirti veya semptom göstermeyen kolesterol (kanda bulunan mumsu, yağlı bir madde) yavaş yavaş birikerek atardamarları tıkayabilir ve potansiyel olarak ölümcül kalp krizlerine ve felçlere yol açabilir.

İngiltere’de her on yetişkinden altısının anormal derecede yüksek seviyelerde kolesterole sahip olduğu düşünülüyor ve çoğu kişi bunun farkında bile değil.

Özellikle salgından bu yana yaygınlığın onlarca yıllık düşüşün ardından keskin bir şekilde artması endişe vericidir. Bunun nedeni, kolesterolü ölçen ve 40 ila 74 yaş arasındaki herkese her beş yılda bir yapılması gereken NHS Sağlık Kontrollerine davet edilen kişi sayısındaki düşüştür.

Ancak onlarca yıllık bilimsel araştırma, alarma geçmek için daha da fazla neden olduğunu ortaya koydu. Yüksek kolesterol – ve özellikle düşük yoğunluklu lipoprotein (LDL) olarak bilinen bir tür – sonunda bunamaya yol açan sorunlar dizisinin ayrılmaz bir parçasıdır.

Onlarca yıldır milyonlarca insanı izleyen çalışmalar, kanda dolaşan LDL miktarındaki her küçük artışın yaşlılıkta bunama geliştirme riskinde yüzde sekizlik bir artışla ilişkili olduğunu buldu. Ve sürekli yüksek seviyelere sahip olmak riski yüzde 33 oranında artırabilir.

Önemli bir nokta, riskin orta yaşta, yani 40 ila 65 yaşları arasında en yüksek olması, bu aşamada yüksek kolesterolün bunamaya yol açabilecek bir dizi sorunu harekete geçirebileceğini düşündürmektedir.

Şüphesiz ki şok edici bir gelişme, ancak aynı zamanda hem kalp hastalığıyla hem de en çok korktuğumuz beyin hastalıklarından biriyle mücadele etmek için büyük bir fırsat sunuyor.

Doktorlar yüksek kolesterolünüzle ilgili bir şeyler yapmak için asla geç olmadığını söylüyor

Yüksek kolesterol, aile hekimliği kliniklerinde veya kendi kendinize uygulayabileceğiniz test kitleriyle kolayca ve ucuza tespit edilebildiği gibi, onu düşürmenin de son derece etkili yolları vardır.

En iyi kanıtlara dayanan birkaç inceleme, kolesterolü düşüren ilaçlar olan statinlerin bunama ve özellikle Alzheimer riskini üçte bir oranında azaltabileceği sonucuna varmıştır.

Yüksek kolesterolle bağlantılı olan doymuş yağları içeren sağlıksız yiyecekleri kesmek bile riskinizi azaltabilir.

Ortalama 58 yıl boyunca insanları takip eden bir Danimarka araştırması, sağlıklı beslenme kurallarına uymayan kişilerin, dengeli ve sağlıklı beslenen kişilere kıyasla yüksek LDL’ye sahip olma ve bazı demans türlerine yakalanma olasılıklarının daha yüksek olduğunu buldu.

Sheffield Üniversitesi’nde kardiyovasküler hastalığın beyin üzerindeki etkisi konusunda uzman olan ve Alzheimer’s Research UK ve British Heart Foundation ile birlikte çalışan Dr. Osman Shabir, “Kolesterolünüzü düşürmek için basit yaşam tarzı değişiklikleri benimsemek, beyin fonksiyonları üzerinde büyük bir etki yaratabilir ve kaçınılmaz olarak ilerleyen yaşlarda bunama ve kalp hastalıklarının başlangıcını geciktirebilir veya tamamen önleyebilir” diyor.

‘Kolesterolünüz yüksekse, bu konuda bir şeyler yapabilirsiniz. 50’li ve 60’lı yaşlarda olsanız bile, bu risk faktörlerini değiştirebilirsiniz. Hiçbir zaman çok geç değildir.’

Yüksek kolesterol ve beyne giden kan akışı azaldığında oluşan bir hastalık türü olan vasküler demans arasındaki bağlantı mekanizması iyi bilinmektedir. Yaşlandıkça, çoğunlukla karaciğer tarafından üretilen ancak aynı zamanda yüksek yağlı bir diyetle de bağlantılı olan kolesterol seviyeleri kanda yükselir.

Doktorlar genellikle LDL seviyelerinden endişe duyarlar. LDL, kolesterolü karaciğerden kan dolaşımına taşıyan ve atardamarları tıkayabildiği için sıklıkla ‘kötü’ kolesterol olarak adlandırılan yağ ve protein toplarıdır.

Vücut aynı zamanda yüksek yoğunluklu lipoprotein (HDL) üretir. Bu, kolesterolü atardamarlardan alıp karaciğere taşıdığı ve burada parçalanıp atıldığı için genellikle ‘iyi’ kolesterol olarak adlandırılır.

Zamanla LDL, atardamarların duvarlarında birikebilir ve sertleşebilir ve pıhtılara yol açabilir. Bunlar kopabilir ve beyni pıhtılardan ve toksinlerden korumak için tasarlanmış hassas bir hücre tabakası olan kan beyin bariyerine zarar verebilir.

İngiltere Demans Araştırma Enstitüsü’nden Dr. Owen Peters, “Bu durum pıhtıların beyne girmesine ve felce neden olmasına yol açıyor, beynin bazı bölgelerine giden kan akışını azaltıyor ve zamanla vasküler demansa yol açıyor” diyor.

Kolesterol ile Alzheimer arasındaki ilişki ise daha karmaşıktır.

Alzheimer, vasküler demanstan farklı şekilde gelişir ve beyinde amiloid adı verilen toksik plakların ve tau adı verilen protein ‘karmaşıklarının’ birikmesiyle bağlantılı olduğu düşünülmektedir. Bazı araştırmalar, vücutta yüksek kolesterol de dahil olmak üzere kalp hastalığının beyindeki amiloid miktarını üç katına çıkardığını bulmuştur.

Dr. Shabir şöyle diyor: ‘Beyin hücreleri, amiloidi temizlemek olan işlerini düzgün bir şekilde yapmayı bırakıyor. Böylece daha hızlı bir şekilde daha fazla amiloide sahip oluyorsunuz ve bu da Alzheimer riskini artırabiliyor.’

Alzheimer’a ilişkin genetik risk faktörleri ile beyindeki kolesterol seviyeleri arasındaki ilişki de araştırılıyor.

Beyin, beyin hücrelerinin yapısının ve hücreler arası iletişimin önemli bir parçası olan kolesterolün kendi tedarikini yapar. Ancak APOE4 adlı bir genin iki kopyasını taşıyan kişilerin (Alzheimer geliştirme riski sekiz kat daha fazladır) beyinlerinde daha fazla amiloid hacmi ve ayrıca daha fazla LDL kolesterolü vardır, diyor Dr. Peters.

Nüfusun yaklaşık yüzde 2’si, ebeveynlerinden miras aldıkları bu genin iki kopyasına sahiptir.

‘Bunun vücuttaki kolesterolün ‘sızdıran’ bir kan beyin bariyerini geçmesiyle mi yoksa beynin içinde gerçekleşen başka bir süreçle mi bağlantılı olduğu net değil,’ diyor. ‘APOE4 geni beyindeki kolesterol taşınmasında rol oynar, ancak bunların nasıl bağlantılı olduğunu bilmiyoruz. İlişki çok karmaşıktır, ancak kolesterolün Alzheimer’da bir tür rolü olduğu açık görünüyor.’

APOE2 adlı farklı bir gene sahip olan kişiler Alzheimer’a karşı korunuyor ve daha düşük kolesterol seviyelerine sahip olma eğiliminde oluyorlar. Bu da kolesterolün önemli olduğu yönündeki kanıtlara bir yenisini ekliyor.

Her ne olursa olsun, yapılan çalışmalar orta yaşta statin kullanımının bunama riskini önemli ölçüde azaltabileceğini gösteriyor.

Karaciğerin ürettiği LDL miktarını azaltan bu günde bir kez alınan haplar, seviyeleri yüzde 50’ye kadar düşürebilir. Ayrıca pıhtı oluşma riskini de azaltırlar.

Yapılan bir analizde, statin kullanan kişilerde Alzheimer hastalığı riskinin yüzde 32, yüksek kolesterol seviyelerine sahip olup tedavi görmeyen kişilere kıyasla vasküler demans riskinin ise yüzde 20 daha az olduğu bulundu.

Bazı uzmanlar, bu araştırmaların yalnızca gözlemsel olduğunu, zaman içinde bir ilişki gösterdiğini ve teoriye ilişkin bazı şüphelerin hala devam ettiğini belirterek dikkatli olunması gerektiğini söylüyor.

Saygın Cochrane araştırmacı grubunun kanıt incelemesi, damar hastalığı riski taşıyan kişilere verilen statinlerin bilişsel gerilemeyi veya bunamayı önlemediğini buldu. Ancak ekibin incelediği çalışmalarda, yüksek kolesterolün neden olduğu hasarın bunamaya yol açan biyolojik süreçleri çoktan harekete geçirmiş olabileceği ileri yaştaki kişilere statin verildi. Başka bir deyişle, çok geç kalınmış olabilir.

Bilgi eksikliklerine rağmen uzmanlar, sağlıklı bir kolesterol seviyesini korumanın genel refah için faydalar sağlayabileceği konusunda hemfikir – bu, statin kullanımı, diyet değişikliği veya daha aktif olmak olabilir.

NHS kılavuzu, özellikle tereyağı, peynir, etli börekler, yağlı etler, kekler ve bisküvilerde bulunan doymuş yağ içeren yağlı yiyeceklerin tüketiminin azaltılmasını öneriyor.

Bunun yerine uskumru ve somon gibi yağlı balıkların yanı sıra esmer pirinç, tam tahıllı ekmek ve makarna, kuruyemişler, çekirdekler, meyve ve sebzeler tüketin.

Kanıtların bir analizi, domates, keten tohumu, badem, soya proteini, avokado ve yüksek lifli veya tam tahıllı gıdalar açısından zengin diyetlerin LDL’de ‘küçük ila orta’ azalmalara neden olduğunu buldu. Ancak filtresiz kahve ve şeker bir artışa neden oldu.

Imperial College London’da kronik hastalık epidemiyolojisi profesörü olan Ioanna Tzoulaki, ‘Kalp sağlığına uygun alışkanlıklar benimsemek kalp sağlığı üzerinde derin bir etkiye sahip olabilir, ancak aynı zamanda beyin sağlığı üzerinde de etkili olabilir’ diyor. ‘Bu, sağlıklı bir diyet yapmak, daha fazla egzersiz yapmak ve gerekirse kolesterolü düşürmek için statinler almak olabilir.’

Her iki ebeveynim de bunamadan öldükten sonra statin kullanıyorum

Yukarıdaki fotoğrafta görülen 53 yaşındaki Shelle Luscombe, hasta anne ve babasına bakarken yıllarca kendi sağlığını ihmal etti.

Babası Ian, Parkinson hastalığıyla bağlantılı bir bunama türüne sahipti. Annesi Sue ise hem Alzheimer hem de vasküler bunamayla mücadele ediyordu.

Ancak ikisi de 70’li yaşlarının ortasında öldükten sonra, Batı Sussex kıyısında yaşayan Shelle, kolesterolünü kontrol ettirdi ve tehlikeli derecede yüksek olduğunda ‘panik moduna geçti’. Aile hekimi ona statin verdi ve diyetini gözden geçirdi.

‘Bu bir uyanış çağrısıydı,’ diyor müzik ve etkinliklerde çalışan Shelle. ‘Ebeveynleri bunama hastası olan veya bundan ölen birçok arkadaşım var ve hepimiz aynı şekilde hissediyoruz – bunun başımıza gelmesini engellemek için neler yapabileceğimiz hakkında daha fazla bilgiye sahip olmak gerçekten olumlu. Sadece başımıza gelen bir şey olmak zorunda değil.’

Alzheimer’s Research UK’ye (ARUK) göre, hükümetin tüm yetişkinlerin NHS Sağlık Kontrolünden yararlanmasını sağlamak için daha fazla şey yapması gerekiyor.

40-74 yaş aralığındaki herkese beş yılda bir verilmesi gereken 30 dakikalık randevuda, hayati tehlike arz eden hastalıkların erken belirtilerine yönelik bir dizi test yapılıyor.

Hastaların genellikle boyları, kiloları ve bel ölçüleri ölçülecek, tansiyonları ölçülecek ve kolesterollerini kontrol etmek için parmak ucundan kan alınacak.

Daha sonra doktor hastaya kalp hastalığı, felç veya böbrek hastalığı gibi ciddi bir rahatsızlığa yakalanma riskini açıklayacaktır.

Ancak veriler, erkeklerin yalnızca %56’sının ve kadınların %61’inin NHS Sağlık Kontrolü teklifini kabul ettiğini gösteriyor. Vücut için bir MOT’a benzeyen bu kontrole katılanların sayısı da son otuz yılda azaldı. 1998’de erkeklerin %66’sı ve kadınların %67’si testlerden geçti.

Lancet Komisyonu’nun araştırma bulgularının ardından, Health Check’in kolesterol testi artık bunama riski konusunda uyarıda bulunmanın da önemli bir yolu olabilir.

ARUK’un yönetici direktörü Samantha Benham-Hermetz, “Bu hayati randevulara daha fazla insanın katılmasını sağlamak hayati önem taşıyor” diyor.

‘Bu iki yönlü bir kazançtır, çünkü kolesterolü sağlıklı seviyelerde tutmak yalnızca bunama riskini değil, aynı zamanda diyabet ve kalp sorunlarını da azaltır.’