Batı, Ukrayna ve Gazze’deki çatışmalarla meşgulken, İran, yüzyıllardır süregelen rekabetlerin yeniden canlandığı Güney Kafkasya’da nüfuzunu genişletmek için fırsat kolluyor.

Mayıs ayının sonlarında, Gürcistan Başbakanı Irakli Kobakhidze, İran Cumhurbaşkanı Ebrahim Raisi’nin cenazesine katıldığında kendini tartışmaların merkezinde buldu. Törene katılanlar arasında, 31 Ağustos’ta İran’ın başkenti Tahran’da suikasta uğrayan Hamas lideri İsmail Haniye de vardı.

DOSYA – Gürcistan Başbakanı Irakli Kobakhidze, 18 Temmuz 2024’te İngiltere’nin Oxfordshire bölgesindeki Woodstock’ta fotoğraflandı. Mayıs ayında İran Cumhurbaşkanı Ebrahim Raisi’nin cenazesine katıldığında kendini tartışmaların merkezinde buldu. (Jacob King/Pool Photo via AP)

Raisi’nin bir helikopter kazasında ölmesinin ardından, Mohammad Mokhber İran’ın geçici cumhurbaşkanı olarak atandı. Temmuz ayı sonlarında, Masoud Pezeshkian, İran Yüce Lideri Ali Khamenei tarafından resmen onaylandıktan sonra İran cumhurbaşkanı seçildi.

Washington merkezli Demokrasileri Savunma Vakfı’nın (FDD) araştırma analisti Janatan Sayeh’e göre, Kobakhidze, Raisi’nin cenazesi gibi etkinliklere katılarak temel diplomatik bağları sürdürmeyi hedeflerken, Hamas gibi terör örgütleriyle ilişki kurması nedeniyle itibar riskleriyle karşı karşıya kalıyor.

Sayeh, VOA Georgian’a “Bunun arkasındaki amaç diplomatik bağları sürdürmek ve İran’ın yeni başkanını çok temel bir düzeyde desteklemekti” dedi. “Ancak, PIJ gibi teröristlerle aynı toplantıya katılmaları şüphelidir. [Palestinian Islamic Jihad] veya Hamas veya Hizbullah’tan temsilciler. Yani, bu ülkelerin çoğu için itibar açısından bir meydan okuma.”

Gürcistan cumhurbaşkanının Raisi’nin cenazesine katılması, kısmen ABD’nin yönetimine yönelik eleştirileri sonrasında Washington’a karşı kasıtlı bir küçümseme olabilir, aynı zamanda İran’ın hırslarının artık yalnızca Orta Doğu ile sınırlı olmadığının bir göstergesiydi. Gerçekten de İran’ın Güney Kafkasya’ya olan artan ilgisi, Türkiye ve İsrail ile rekabetini ilerletmek için stratejik bir girişim olduğunu ortaya koyuyor.

“İran, Kafkasya’daki varlığını ve etkisini kesinlikle artırdı,” dedi Sayeh. “Ermenistan ve Azerbaycan arasında bir denge oyunu oynamak için elinden geleni yapıyor.”

Karmaşık bir tarih

Güney Kafkasya, Osmanlı, Pers ve Rus imparatorluklarının savaş alanı olmuş ve bölgenin karmaşık tarihi nedeniyle, stratejik ittifakların bir zorunluluk olduğu, çatışan çıkarların hedefi olmaya devam etmektedir.

Washington merkezli düşünce kuruluşu Brookings Enstitüsü’nün ABD ve Avrupa Merkezi’nde konuk araştırmacı olarak görev yapan Aslı Aydıntaşbaş, “Ermenistan ve Azerbaycan, İran, Rusya ve Türkiye ile ilişkilerini farklı tarzlarda yönetmeye çalışarak aynı şeyi yapıyorlar” dedi.

Ermenistan ve Azerbaycan

VOA’ya konuşan uzman, “Bu çok yönlü bir korunma politikası” dedi.

Bu karmaşık ittifaklar ağında, İran ve İsrail arasındaki acımasız rekabet de rol oynuyor. Yıllardır İsrail, Türkiye’nin yanı sıra Azerbaycan’a askeri teçhizatın birincil tedarikçisi olmuştur. Karşılığında Azerbaycan, İsrail’in petrol ihtiyacının %40’ını karşılamaktadır.

Öte yandan İran’ın, Azerbaycan’daki bazı dini kurumlarla bağlantıları ve Dağlık Karabağ savaşında Ermenistan’a verdiği destek nedeniyle “Azerbaycan sınırlarına doğrudan tehdit oluşturduğunu” belirten FDD’den Sayeh, şunları kaydetti:

“Azerbaycan zor bir durumda,” dedi. “Ancak durum tırmanırsa, İran ve İsrail arasındaki doğrudan çatışmadan uzak durmanın onların çıkarına olduğunu düşünüyorum.”

Bakü ve Tahran arasındaki ilişki, İran’daki büyük bir Azerbaycan azınlığı tarafından daha da gerginleştiriliyor. Türkiye ve Azerbaycan bunu bir kaldıraç olarak kullanmaya çalışmakla suçlanırken, Sayeh, “İran, etnik kökeni ne olursa olsun, tüm sivil toplumunu kontrol edebiliyor” dedi.

Bu arka plana karşı, Türkiye ve Azerbaycan ile gergin ilişkilerinin etkisiyle Ermenistan, İran ile bağlarını güçlendirmeye çalışıyor. Ermenistan’ın 500 milyon dolarlık İran silahı satın aldığına dair doğrulanmamış raporlar – her iki ülke tarafından da yalanlandı – Erivan’ın yeni ittifaklar kurma yönündeki çaresiz girişimini gösteriyor olabilir.

Ermenistan’ın Filistin’i resmen bağımsız bir devlet olarak tanıması, Erivan’ı Tahran’la daha da yakınlaştırıyor.

Brookings’ten Aydintaşbaş, “Ermenistan, bölgedeki tüm bu üç mega güçle, belki İran hariç, kötü ilişkilere sahip olan ülkedir,” dedi. “Ve bence bu avantajı Azerbaycan’a kaptırmak istemiyorlar.”

Ermenistan’ın yeni ittifaklar arayışı, Dağlık Karabağ çatışması sırasında Rusya’nın azalan desteğine bir yanıttır. Rusya, 2020 ve 2023’te bölge için Azerbaycan ile savaştığında Ermenistan’a yardım etmedi.

Sayeh, “Dağlık Karabağ savaşı, İran’ın Ermenistan’a desteğini artırmasının önünü açtı” dedi.

Sayeh, “Rusya’nın Ukrayna ile batı cephelerindeki savaşıyla bu kadar meşgul olması nedeniyle, geçmişte olduğu gibi Ermenistan’ı desteklemek için askeri kapasiteye veya fona sahip olmadı,” dedi. “Bu, İran’ın Güney Kafkasya’ya daha yoğun bir şekilde girmesi için bir fırsat sundu.”

Sayeh, Ermenistan’ın Batı ile bağlarını derinleştirme çabalarının da zorluklarla dolu olduğunu söyledi.

“Ermenistan Batı ile askeri işbirliğini açmaya çalışıyor,” dedi. “Ancak Rusya’nın geri adım atması ve Ermenistan’ın ABD’den gelen güvencelerden memnun olmaması göz önüne alındığında, Ermenistan’ın İran silahları satın almaktan başka seçeneği olmadığı muhtemeldir.”

Gürcistan’ın durumu belirsiz

Bu arada, bir zamanlar Güney Kafkasya’nın en Batı yanlısı ülkesi olarak selamlanan Gürcistan’ın statüsü artık belirsiz.

“Batı’da, Gürcistan siyasetinin hangi yöne gideceğini bilmiyorlar,” dedi Aydintaşbaş. “Tedbirli olmak için bir neden var, ta ki [parliamentary] Gürcistan’daki seçimler [in October]Gürcü halkının seçeceği istikametin Batı yanlısı olmasını umuyorum.”

İran’ın daha geniş stratejik hedefi ise ABD’nin Kafkasya’daki etkisini azaltmak ve bölgedeki küçük ABD etki alanından yararlanmaktır.

Sayeh’e göre Tahran, Batı’nın çıkarlarına karşı koymak için etki alanını genişletme ve Gürcistan ve Ermenistan gibi ülkelerle ilişkilerini güçlendirme fırsatları görüyor.

Sayeh, “Batı küresinden veya Batı yörüngesinden herhangi bir ülkeyi çıkarabildikleri sürece, bu İran tarafı için bir kazanç olacaktır” dedi.

“Tahran’ın odak noktası öncelikle ABD çıkarlarının nerede yattığıdır. Ve şimdi, İran’ın belki Gürcistan’ı, Ermenistan’ı kullanma ve uygun Rus desteğiyle Kafkas cephesine erişimini genişletme fırsatı var.”

Analistler, Ukrayna ve Gazze’de devam eden çatışmaların, Güney Kafkasya’daki bölgesel güçler arasında gelişen “büyük oyunu” derinden etkileyeceği ve bölgenin gelecekteki dinamiklerini şekillendireceği konusunda hemfikir.

Bu makale VOA’nın Gürcüce servisinden alınmıştır.